ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 2، اردیبهشت 1401 ، شماره پی در پی 72

تأثیر و سهم موضوع «عشق» در نیایشهای مثنوی معنوی

صفحه (101 - 118)
نرگس خانی ، عنایت الله شریف‌پور (نویسنده مسئول)، علی اصغر باباصفری
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1400

چکیده

زمینه و هدف: نیایش در تمام فرهنگهای بشری و ادیان و مذاهب جهان جایگاه خاصی دارد و تأثیر آن بر روح و روان و آرامش انسان امری مسلم است. شاعران ادب فارسی نیز بعنوان دارندگان روحهای لطیف و حساس در لابلای ابیات خود، نیایشهایی نغز و دلنشین گنجانده اند که از عمیقترین بخشهای آثارشان است. در این مقاله به بررسی نیایشهای موجود در مثنوی معنوی با تأکید بر تأثیر و سهم موضوع عشق در نیایشهای این اثر پرداخته شده است.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است. به این ترتیب که پس از مراجعۀ مستقیم به مثنوی معنوی و استخراج ابیات مربوط به نیایش، با تفکیک و دسته بندی آنها و سپس با رجوع به منابع مربوط، به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شد. جامعۀ آماری این پژوهش بر نیایشهای مثنوی معنوی، شش دفتر مثنوی معنوی اوست.

یافته ها: موضوع نیایش در شش دفتر مثنوی بصورت پراکنده وجود دارد که بسامد آن در دفتر دوم بیشتر است. اگرچه موضوع نیایش از نوع غنایی محسوب میشود، اما اکثر نیایشهای مولانا در مثنوی به شیوۀ غیرعاشقانه و از زبان شخصیتهای داستانی و در خدمت تعلیم و اندرز هستند؛ اصول و آداب نیایش را آموزش میدهند و اصولاً در جایگاه ادب تعلیمی جای میگیرند و بسامد کمی از نیایشها، که آنها را نیایشهای عاشقانه مینامیم و بیشتر از زبان خودِ مولانا بیان شده اند، در جایگاه ادب غنایی قرار دارند.

نتیجه گیری: نیایش در مثنوی به سه دستۀ تعلیمی (درخواستی)، محض (عاشقانه) و فنا (خودِ خداوند) تقسیم میشود. در نیایشها و حکایات تعلیمی، شخصیتهای حکایتها، برای رفع حاجات خود اقدام به نیایش میکنند، اما در نیایشهای محض (عاشقانه) بیان حاجات کمتر دیده میشود و نیایش با معبود در شکلی عاشقانه و گفتگوی دوستانه و دوطرفه دیده میشود. در نیایش فنا، نیایشگر عاشق در وجود خداوند فانی شده و در این مقام دعاگو و اجابت‌کنندۀ دعا یکی میشود و آن خودِ خداوند است و به همین دلیل است که مولانا دعا و پرستش و مناجات را نیز به خداوند نسبت میدهد.

کلمات کلیدی
نیایش , عشق , مولانا , مثنوی معنوی

• قرآن کریم
• از اشارتهای دریا، بوطیقای روایت در مثنوی، توکلی، حمیدرضا (1389) تهران: مروارید.
• انواع ادبی، شمیسا، سیروس (1383) چاپ دهم، تهران: فردوس.
• بر بال قرب، انصاری، محمدعلی (1391) مشهد: هدایت نور.
• بررسی و تحلیل مناجاتهای منظوم فارسی، ملک ثابت، مهدی (1381) تهران: ریحانه الرسول.
• تفسیر عرفانی در مثنوی معنوی، محرمی، رامین، (1387) فصلنامۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، شهرکرد، (8 و 9) 3، صص 155-176.
• جبر و اختیار در مثنوی، رکنی، محمدمهدی (1377) تهران: اساطیر.
• خدا و انسان در مثنوی، فاضلی، قادر (1386) تهران: فضیلت علم.
• خرده اوستا، رضی، هاشم (1389) تهران: مروارید.
• دعا در مثنوی، خدایار، ابراهیم (1387) تهران: علم.
• رابطۀ کرم و عبودیت از دیدگاه مولانا، عبادی جوکندان، کرم (1388) تهران: احسان.
• سرّ نی، زرینکوب، عبدالحسین (1366) تهران: علمی.
• سودای حقیقت، بشردوست، مجتبی (1381) تهران: روزگار.
• شرح اصطلاحات تصوف، گوهرین، صادق (1383) تهران: زوار.
• شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، زرینکوب، عبدالحسین (1346) تهران: علمی.
• شرح مثنوی، شهیدی، جعفر (1386) چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
• عرفان پلی میان فرهنگها، یوسفی فر، شهرام (1383) تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• فرهنگنامۀ ادب فارسی، انوشه، حسن (1376) تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال الدین محمدبن محمد (1373) از نسخۀ نیکلسون، تهران: پویا.
• نای نیایش در نیستان آفرینش، شادمنامن، محمدرضا (1389) عرفان اسلامی، (23) 6، صص 65-93.
• نجوای قلم؛ درآمدی بر پیشینۀ مناجات منثور فارسی، داوودی، حسین (1380) تهران: امیرکبیر.
• نیایش، شریعتی، علی (1379) چاپ دهم، تهران: الهام.
• نیایش، کارل، الیکس (1362) ترجمۀ علی شریعتی، تهران: الهام.